‘Pas op, ze manipuleert je!’

‘Geef ze een vinger, en ze nemen je hand,’ is een opvoedkundige aanwijzing die je vaak hoort.

Net als:
‘Als je het een keer toestaat, dan willen ze het voortdurend.’

En:
‘Als je er eentje zijn zin geeft, willen ze dat allemaal.’

Deze gedachten worden vaak gebruikt om kinderen met autisme niet te geven wat ze nodig hebben: maatwerk. Maatwerk zou, volgens sommigen, extra manipulatie in de hand werken.

‘Als je hem een dag thuis laat blijven, wil hij straks nooit meer naar school.’
‘Als je haar nu een beker cola geeft, wil ze dat elke avond.’
‘Als we Tara toestaan om binnen te spelen in de pauze, wil straks de hele klas dat.’

Leren manipuleren

Nu ben ik over kinderen zonder autisme al niet zo pessimistisch. Kinderen zijn heel goed in staat om uitzonderingen te herkennen en daar de juiste waarde aan te hangen.

Als ik zeg dat Evi vandaag veel ijsjes krijgt omdat ze keelpijn heeft na het amandelen knippen maar de rest krijgt dat niet, dan snapt de rest dat echt wel, zelfs als ze er een beetje over mokken.

Maar je kunt het kinderen natuurlijk niet kwalijk nemen dat ze die enkele keren inzetten om te kijken of ze iets meerdere keren kunnen krijgen. Zoeken naar grenzen, uitzoeken hoe je kunt krijgen wat je wilt, hoe je de wereld optimaal in je voordeel kunt inrichten: dat hoort allemaal bij opgroeien. Dus naar die grenzen en kansen zoeken kinderen ook.

‘Evi krijgt ook een ijsje!’
‘Vorige week hoefde ik ook niet naar school.’
‘Tara mag wel altijd met poppen!’

We noemen dat manipuleren en hangen er een negatieve waarde aan omdat manipuleren gedrag is waarvan we willen dat het stopt.

Het nut van manipulatie

Je wilt geen kind opvoeden tot volwassene die dreinend tegen zijn baas zegt: ‘Maar vorige week vond je het ook goed dat ik eerder wegging!’ Of op slinkse wijze tegen zijn partner slist: ‘Als jij niet doet wat ik wil, maak ik er een eind aan.’

We willen wel dat ze leren om voor zichzelf op te komen, dat ze kunnen vragen om wat ze nodig hebben en goede omstandigheden creëren voor zichzelf.

Dus leren we onze kinderen de grenzen rond manipulatie door kordaat te zijn: ‘Ik heb al uitgelegd waarom Evi ijsjes krijgt, sorry, het is niet anders.’

En we leren ze onderhandelen in plaats van manipuleren.
‘Mag ik dan één ijsje?’
‘Nee.’
‘Eén ijsje en dan geen toetje?’
‘Ja, dat kan wel.’ 

Over het algemeen werkt ‘kordaat zijn’ prima. Het manipuleren komt soms op onhandige momenten – in de rij bij de kassa en op visite bij je zus, maar dat hoort er allemaal bij: misschien lukt het wel als mama geen nee durft te zeggen of als opa niet doorheeft dat papa al nee zei. En misschien trap je twee keer in zo’n ‘bij de kassa driftbui’ maar de derde keer verzin je als ouder echt wel een kordate truc: ‘Stil of nu de winkel uit zonder boodschappen.’

Maar nu autisme en manipulatie.
Zie je daarbij dezelfde mechanieken? Helpen dezelfde opvoed-oplossingen?

Manipulatie en autisme

Laten we er geen doekjes om winden: kinderen, jongeren en volwassenen met autisme kunnen erg direct, vasthoudend en/of claimend zijn als ze iets willen. En ja, dat voelt regelmatig alsof je als ouder, verzorger, leraar ernstig gemanipuleerd wordt.

Maar het is dan wel manipulatie op een erg directe, opvallende manier. Het lijkt niet op het aftastende, soms aandoenlijke en soms irritant dreinerige ‘spel’ dat de andere kinderen spelen. Het is niet ‘oefenen in grenzen vinden en onderzoeken wat je moet doen om een extraatje te krijgen’. Een mislukking wordt niet weggelachen, er wordt geen nieuwe methode gezocht en de kordate trucs die je als ouder verzint: ‘Stil of nu de winkel uit zonder boodschappen.’ werken niet. Want daar sta je: buiten, zonder je boodschappen.

Dat de standaard opvoed-trucs niet werken merk je het beste als je kijkt naar de manier waarop deze kinderen omgaan met een voordeeltje dat een ander krijgt: het valt ze nauwelijks op of ze vinden het wel best. Ze hebben het veel te druk met staande blijven om zich daar ook nog eens druk om te maken.

Je kunt je ook afvragen in hoeverre kinderen met autisme in staat zijn succesvol te manipuleren. Manipuleren vereist een denkslag die erg ingewikkeld is: je moet je verplaatsen in de ander, bedenken hoe je het gedrag van de ander in jouw voordeel kunt beïnvloeden, een aanpak bedenken waarmee je dat doel bereikt en als dat niet lukt, een nieuwe aanpak verzinnen. Allemaal technieken die erg, erg lastig uit te voeren zijn als je autisme hebt.

Dit merk je ook als je kinderen met autisme wilt leren onderhandelen. Het zijn lastige stappen. Bedenken wat je wilt. Bedenken wat een ander kan doen om te zorgen dat je dit krijgt. De juiste vraag formuleren. Op het juiste moment stellen. Over wisselgeld nadenken.

Dus is het claimende, vasthoudende dat we zien wel echt manipulatie? Of is die dwingende houding eigenlijk een wanhopig zoeken naar duidelijkheid? Een onhandige poging om de wereld zo in te richten dat je kan blijven staan?

Kinderen, jongeren en zelfs volwassenen met autisme geven door gedrag en reacties aan: ‘Hier is het te druk. Hier ben je te onduidelijk. Hier raak ik in paniek, want ik overzie het niet meer.’ Die reactie wordt dwingender naarmate de paniek stijgt.

Niemand wil zich paniekerig, verloren en overweldigd voelen en zeker niet voortdurend, dus als kind en als volwassenen zal je automatisch gedrag vertonen waardoor je uit de drukte kunt, zodat je weer duidelijkheid krijgt, het overzicht weer kunt vinden.

Eigenlijk is dat heel volwassen gedrag. Volwassenen doen de hele dag niks anders dan de wereld manipuleren, zodat ze krijgen wat ze nodig hebben: een rustige autorit terug naar huis, een avondje uit, opslag bij de baas. Je moet de wereld wel manipuleren, of liever: over de voorwaarden onderhandelen, om erin te blijven staan. Iedereen creëert maatwerk voor zichzelf.

Maatwerk voor autisme

Voor mensen met autisme wordt vaak gevraagd om maatwerk en vaak wordt toch geaarzeld om dit te bieden. Dit is erg jammer, op deze manier worden belangrijke kansen tot ontwikkeling gemist. Maatwerk bieden is niet hetzelfde als toegeven aan elke opwelling. Het is niet hetzelfde als een kind voortrekken op een ander.

Maatwerk is de wereld passend maken. Terugkomen op eerdere plannen en een plan maken dat beter past bij dit kind, dit mens, dit moment en de wereld die nodig is: om te blijven staan.

Andere kinderen zullen herkennen waarom dit nodig is en het prima accepteren. En zodra de rust weer terug is, zal wat gezien wordt als manipulatie ook gewoon weer stoppen.

Meisjes met autisme

Opvallend is dat vooral vrouwen en meisjes met autisme worden beschuldigd van manipulatie, waarbij de term soms zeer vasthoudend terugkomt in gesprekken met leraren en hulpverleners.

Een sluimerend vooroordeel over vrouwen? Wordt van vrouwen meer bescheidenheid verwacht over de eisen die zij hun de omstandigheden stellen? Zetten vrouwen net iets meer sociale vaardigheden in, waardoor het iets meer lijkt op het manipulatiespel van jongere kinderen?

Ik weet het niet. Wat ik wel weet, is dat het erg veel schrik, verdriet en stress oplevert als je wordt beschuldigd van manipulatie terwijl je daar niet mee bezig bent. Als je daarbij meeweegt dat mensen met autisme niet zelden een zeer sterk gevoel voor rechtvaardigheid hebben, is het niet moeilijk in te vullen hoeveel schade deze beschuldiging brengt.

Ik pleit dan ook sterk voor grote terughoudendheid met de term manipulatie in combinatie met autisme en voor een enthousiaste omarming van ‘maatwerk’.

Meer lezen?

Ervaringsverhaal verschillen in ass tussen mannen en vrouwen